ઉપમન્યુ બાળપણથી જ આત્યંતિક તપસ્વી હતા. ઉપમન્યુ સર્વોચ્ચ તપસ્વી વ્યાઘ્રપાદ મુનિના પુત્ર હતા. ભગવાન શિવ પ્રત્યેની તેમની અત્યંત ભક્તિને કારણે તેમણે શિવના પુત્ર કાર્તિક અને ગણેશ જેવા જ શાસ્ત્રો અને જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યા.

ઉપમન્યુ હજુ નાનો બાળક હતો. તેની માતા તેને પીવા માટે દૂધની પણ વ્યવસ્થા કરી શકતી નહોતી. એક દિવસ જ્યારે ઉપમન્યુએ દૂધ પીવાનો આગ્રહ શરૂ કર્યો ત્યારે માતાએ દાણામાંથી લોટ મિક્સ કરીને તેને દૂધ આપ્યું. ઉપમન્યુએ તેને પીવાની ના પાડી. તેને ખબર પડી ગઈ હતી કે તેની માતા દૂધના નામે જે આપે છે તે દૂધ નથી. ઉપમન્યુએ કહ્યું;- આ દૂધ નથી, માતા, મારે દૂધ જોઈએ છે. હું માત્ર દૂધ પીશ. પુત્રની વાત સાંભળીને માતાની આંખમાં આંસુ આવી ગયા. માતાએ કહ્યું;- પુત્ર, શિવની ભક્તિ વિના કશું પ્રાપ્ત થતું નથી. આ જગતમાં બધું તેની ઈચ્છા પ્રમાણે થાય છે. આપણે જંગલોમાં રહેતા લોકો દૂધ ક્યાંથી લાવીશું? તું રડવાનું બંધ કર, તું મને દુઃખ આપે છે. પછી મારી માતા પાસેથી આવા શબ્દો સાંભળીને બાળક ઉપમન્યુ રડતાં ભગવાન શિવને શોધવા લાગ્યો. તે સમયે તે ભૂખ અને તરસથી પરેશાન હતો. જ્યારે ભગવાન શિવે દિવ્ય દ્રષ્ટિથી જોયું કે તેમના મહાન ભક્ત ઉપમન્યુ તેમના દર્શન માટે ભટકી રહ્યો છે, ત્યારે તેતરત જ ઊભા થયા અને તેની તરફ જવા લાગ્યા. ત્યારે દેવી પાર્વતીજીએ તેમને રોક્યા અને પૂછવા લાગ્યા - સ્વામી! તમે ક્યાં જાવ છો? ત્યારે શિવજીએ કહ્યું દેવી! મારો ભક્ત ઉપમન્યુ મને બોલાવે છે. તેની માતા પણ રડી રહી છે અને તેને શોધી રહી છે. હું ત્યાં જઈ રહ્યો છું. ભગવાન શિવ આ વાત કહી રહ્યા હતા ત્યારે બધા દેવતાઓ ત્યાં આવી પહોંચ્યા. તેમણે ભગવાન શિવ અને પાર્વતીને પ્રણામ કર્યા અને તેમને વિશ્વમાં અશુભ દુકાળનું કારણ પૂછ્યું. ત્યારે ભગવાન શિવે તેમને કહ્યું કે ઉપમન્યુની તપસ્યા પૂરી થઈ ગઈ છે અને તે તેને વરદાન આપવા જઈ રહ્યા છે. તમે લોકો પોતપોતાની જગ્યાએ જાઓ. એમ કહીને ભગવાન શિવે દેવરાજ ઈન્દ્રનું રૂપ ધારણ કર્યું અને હાથી ઐરાવત પર સવાર થઈને બાળક ઉપમન્યુ પાસે ગયા. ઉપમન્યુએ હાથ જોડીને દેવેન્દ્રને વંદન કર્યા.

ઉપમન્યુએ કહ્યું;- હે દેવેન્દ્ર! કૃપા કરીને મને ભગવાન શિવમાં ભક્તિ અને શ્રદ્ધા આપો. આ સાંભળીને ઈન્દ્રના રૂપમાં આવેલા શિવે જાણી જોઈને પોતાની એટલે કે શિવની ટીકા કરવાનું શરૂ કર્યું. આ સાંભળીને બાળક ઉપમન્યુ ગુસ્સે થઈ ગયો અને તે જ ક્ષણે તેમને ત્યાંથી ચાલ્યા જવા કહ્યું. ઉપમન્યુની શિવ પ્રત્યેની ભક્તિથી પ્રસન્ન થઈને ભગવાન શિવ તેમની સમક્ષ પ્રગટ થયા.
ભગવાન શિવને પોતાની સામે જોઈને ઉપમન્યુ તેમના પગે પડી ગયો અને તેમની સ્તુતિ કરવા લાગ્યો.
ત્યારે શિવજીએ તેને ખોળામાં લીધો અને કહ્યું- ઉપમન્યુ! હું તમારી ભક્તિથી ખૂબ પ્રસન્ન થયો છું. મારી કૃપાથી તમારી બધી મુશ્કેલીઓ દૂર થશે. તારો પરિવાર સમૃદ્ધ બનશે અને તમને દૂધ, ઘી અને મધ જેવી વસ્તુઓની કમી નહીં રહે. પછી શિવ-પાર્વતીએ ઉપમન્યુને અવિનાશી બ્રહ્મ વિદ્યા, રિદ્ધિ-સિદ્ધિ પ્રદાન કરી અને તેને પાશુપત વ્રતનું મૂળભૂત જ્ઞાન આપ્યું અને તેને યુવાન રહેવા માટે આશીર્વાદ આપ્યા.
શ્રી કૃષ્ણને પુત્ર જન્મ
સુતજીએ કહ્યું: હે ઋષિઓ! મેં તમને પૂછેલી દરેક વાર્તા વિગતવાર કહી છે. આ બધી વાર્તાઓ અંતઃકરણની કાળીમાનો નાશ કરનારી છે. શુદ્ધ અંતઃકરણ દ્વારા જ ભગવાનના રહસ્યો પ્રગટ થાય છે અને તેમના પ્રત્યેની ભક્તિ જાગૃત થાય છે. ભગવાનની ઉપાસના વિના શિવનું સાર જાણી શકાતું નથી. ઋષિઓ! મને ખબર પડી છે કે તમે કથારસિક છો. હવે તમે આગળ કઈ વાર્તા સાંભળવા માંગો છો?
સુતજીનો પ્રશ્ન સાંભળીને ઋષિએ કહ્યું:- હે સુતજી! ભગવાન શ્રી કૃષ્ણએ ઉપમન્યુને દર્શન આપ્યા અને તેમને પાશુપત વ્રત રાખવાની આજ્ઞા આપી પરંતુ તેમને આ વ્રતનું જ્ઞાન કેવી રીતે મળ્યું?
આ સાંભળીને વાયુદેવે કહ્યું: હે ઋષિઓ! શ્રી કૃષ્ણે તેમની ઈચ્છા મુજબ અવતાર લીધો અને પછી સંસારી મનુષ્યોની જેમ પુત્રની ઈચ્છા પ્રાપ્ત કરવા તપસ્યા કરવા ઋષિ ઉપમન્યુના આશ્રમમાં પહોંચ્યા. ત્યાં તેણે ઋષિ ઉપમન્યુને રાખનું ત્રિપુંડાનું તિલક લગાવતા જોયા. શ્રી કૃષ્ણે તેમની ત્રણ વાર પ્રદક્ષિણા કરી અને તેમની સ્તુતિ કરવા લાગ્યા. કૃષ્ણ મનુષ્યરૂપમાં હતા તે ઉપમન્યુ જાણી ન શક્યા.